Evlenmek, çok eski çağlardan beri âdemoğlu için tanıdık. Nikâh bağı, evlilik türleri, ailenin toplumdaki yeri vb. konular; antropologlar, sosyologlar, psikologlar, hukukçular ve pek çok daha disiplinin araştırmacısı tarafından incelenmiş ve sınıflandırılmıştır. Aynı konular farklı din ve ideoloji sistemlerinin de neslin devamlılığı ve korunması bağlamında insanlığın ortak değerleri olarak görülmüştür. Farklı inançlar, kültürler, toplumlar bahsi geçen konulara farklı bakış açıları sunmaktadır. Hatta toplum/kültür kendi içinde bu bakış açısını değiştirebilir/değiştirecektir. Zaman, dönüşümü pek çok şeyde olduğu gibi evliliğe bakışın da başına getirecektir.
Evlilikle bağlantılı bulabileceğimiz belki onlarca belki yüzlerce kavram ayrı ayrı incelenmeye değer. Ancak bu yazının konusu, sanırım çok da fazla yazıya konu olmaya bir müessese hakkında: çöpçatanlık. İlk duyulduğunda hafif alaycı bir gülümsemeyle kendini okutan bu kelime esasen toplumun en değerli birimlerinden biri olan ailenin başlangıç aşaması için oldukça önemli. Filmlerde, yürürken çarpışıp kitap düşürüp evlenenlerin aksine pek çok insan çöpçatanlığın farklı versiyonlarından faydalanmakta. Çöpçatanlığa dair akla gelen ilk şey okuldan/işten gelenlerin “Televizyonda ne var yaa acaba?” dediği saatlerde bolca karşılaşılan evlilik programları olsa da çöpçatanlığın kendisine haksızlık etmemek gerek. Farklı zamanlardan, farklı kültür ve toplumlardan örneklere bir göz atmak ufkumuzu genişletmek için iyi olabilir. Çok uzaklara gitmeden, kendi topraklarımızdan bir örnekle başlayalım.
Yirminci yüzyılın başlarında; savaşlar sonrası nüfusun durumu, göçler, kadınlara yönelik dernek ve yayınların artışıyla gelen beklentilerdeki değişim ve dolayısıyla ilk evlilik yaşının yükselmesi, nüfus politikaları üreticilerini tedirgin edici bir seviyeye getirmişti. Düşecek doğum oranları ile gelecek az ve yaşlı nüfus demek ekonomik, askeri ve toplumsal organizasyonlarda insan kaynağı eksikliği demekti. İkinci Meşrutiyet atmosferinde 1911’de evliliği kolaylaştırma amacıyla Teshil-i İzdivaç ve Teşkil-i Aile İdarehanesi kuruldu. Burada haftanın belli günleri kadınlara, diğer günleri erkeklere belli bir ücret karşılığında aracılık hizmeti verilirdi. Hizmet bedeli ise kişinin gelir durumuna göre farklılık arz etmekteydi. Ayrıca eşleştirilme aşamasında ve teklifin kabulü durumunda da ek masraflar çıkmaktaydı. E durumu olmayan evlenmesin mi dediğinizi duyar gibiyim, belli ki o dönemlerde bu mesele bayağı bir kurumun gündemindeymiş ki bu hizmeti ücretsiz veren kurumlar da bulunmaktaydı. Benzer hizmeti sunan Karadeniz Ereğlisi Evlendiriciler Cemiyeti’nde bu tür masraflar olmadığı gibi bir de evleneceklere maddi teşvikler sunuluyordu. Hizmetler arasındaki kalite farkında dair sonuçlar değerlendirilmeye muhtaç olsa da belki başka bir yazının konusudur diyerek başka bir örneğe geçelim. 1914 yılında yayın hayatına başlayan ve ücret mukabilinde evlilik ilanı yayımlayan Musavver Malumat-ı Nafia Dergisi de evlenmek isteyip evlenemeyen kişiler için bir kapı olmuştu. Bir okuyucusunun dergiye “kimsesizlere pederlik vazifesini ifaya teşebbüsten” dolayı teşekkür etmesi de belli bir oranda çöpçatanlık ihtiyacının bu yolla karşılandığını göstermektedir. Yine o yıllarda, isminden de amacı belli “İzdivaç” Dergisi, evlenmek isteyen kişilerin çöpçatanlık ajansına dönüşmüştü. Bu çerçevede verilebilecek örnekler arttırılabilir olsa da bu kısım için yeterli diyelim ve farklı kültürlere de göz atalım.
Yahudi geleneğinde uzun bir süre kendine yer bulmuş shadkhanlar cemaat okulunun başındaki kişiydi ve bu çöpçatanlık hizmetlerini gerçekleştirirdi. Hizmet bedeli olarak da kişiler sinagoga bağışta bulunurdu. Ancak zamanla bu görev profesyonelleşti ve belli bir komisyon oranıyla shadkhanlar tarafından devam ettirildi. Bu görevin ticari kaygılarla suistimal edilmesi ve bir nevi avcılığa dönüşmesi eleştirileri de beraberinde getirmişti.
Farklı bir coğrafyaya gidelim şimdi de: İrlanda. İrlanda geleneğinde çöpçatanlık müessesi oldukça saygın bir yere sahipti. Çöpçatanlığın farklı formları olmakla birlikte eski İrlanda geleneğindeki bu tarz kulağa oldukça farklı gelmekte: çöpçatanlık fuarları. Nüfusun coğrafyaya eşitsiz dağılımından dolayı kendine uygun ve denk aday bulamamaktan mustarip kişiler bu fuarda bir araya gelir ve istediği çöpçatanla anlaşıp sözleşme imzalayabilirdi. Lisdoonvarna gibi çöpçatanlık fuarları hâlâ İrlanda’da varlığını sürdürmekte.
Rusya’nın köylerine gelindiğinde ise kas gücünün önemli olduğu zamanlarda evliliğin amacı da bu duruma hizmet etmekti. Çok geleneksel bir işleyişle, bir ailenin talip olacağı kız hakkında, genellikle evli olan kadın simsar çöpçatanlar bilgi toplar ve aileye rapor ederdi. Bu raporlamada erkek tarafının maddi gücüne karşılık kızın fiziksel gücü ve çalışma kapasitesi yer alırdı.
Evlilik çağlar boyunca bireylerin toplumsal ve maddi konularda kendilerine denk düşen uygun kişilerle oluşturduğu bir birim olagelmişken, bir süredir aşk temelli bir birliktelik olarak algılanmaktadır. Kadınların ekonomik döngüye olan katkıları, eğitime katılım oranları ve toplumdaki yerlerinin değişmesiyle hem kadın hem erkeklerin rol beklentileri ve evliliğe bakış açıları değişmiştir. Beklentileri şekillendiren modern dünya, kadın eş ve erkek eş rollerinin arasındaki farkın da azalmasıyla evlilikleri “duygusal ve entelektüel tatmin birliktelikleri” hâline çevirmiştir. Evliliğe dair tek dönüşüm beklentiler yönünde olmaması aynı zamanda çöpçatanlığın da formları modernleşmeye başlamıştır. Teknolojinin gelişmesiyle çevrimiçi tanışma siteleri çeşitlilik arz ederek kullanıcılarına hizmet verdi. Daha sonra bu siteler uygulamalara dönüşüp akıllı telefonlarla özelleştirildi. Bireyselliğin giderek arttığı toplumlarda çok popüler hale gelen bu uygulamalar artık pek çok insanın ilk aklına gelen evlilik başlatma platformlarından. Çöpçatanlık uygulamalarının popülaritesi uzun bir düre daha devam edeceğe benziyor. Ne var ki çöpçatanlık prosedüründeki aracılığın bir insandan çevrimiçi platformlara geçmesi, bazı sorunları da beraberinde getiriyor. Zira tanışma uygulamaları aynı zamanda dolandırıcılığa, kadın ve erkeklerin evlilik niyetlerinin suistimal edilmesine de davetiye hazırlayabiliyor. Ayrıca sosyal medya, başlı başına bir evlilik uygulaması gibi olmasa da tanışma yöntemleri arasında oldukça yaygın bir pozisyonda. Sosyal medya kimlikleri, sosyal medya imajları ve bunlarla birlikte gelen gerçekçi olmayan beklentiler kurulan ailelerin temelinde patlamayı bekleyen dinamitler olarak yer almakta.
Teknolojiyle birlikte yaşamlarımıza giren çöpçatanlığın modern formları arttıkça, beraberinde getirdikleri tehditler de en az evlenme yaşının artması kadar büyük bir sorun olarak toplumların karşısına çıkmakta. Bu tehditleri ortadan kaldırmak amacıyla İran, 2021 yılında yapay zekâ destekli “Hamdam” uygulamasını duyurdu. İlk evlilik ve ilk doğum yaşı artmakta olan İran, kalıcı ve sağlıklı evlilikler için devlet eliyle güvenilir bir hizmet iddiasıyla Hamdam uygulamasını kullanıma sundu. Uygulamadan faydalanmak için önce kimlik doğrulaması yapmak daha sonra ise birtakım psikolojik testleri doldurmak zorundasınız. Yapılan eşleşmelerin evlilikle sonuçlanması durumunda ise devlet 4 yıl boyunca evlilere danışmanlık hizmeti de sunmakta. Bu hizmetin, İran devletinin aileyi koruma altına alma iddiasını sağlayıp sağlayamadığını zaman gösterecek. Küresel ölçekli forumlarda ve çeşitli platformlarda, dünya kaynaklarının bölüşümü ve yetersizliği, buna bağlı olarak nüfus politikalarının düzenlenmesi önerileri gelirken, geleneksel aile yapısını koruma altında tutma yönünde tavır gösteren toplulukların bunu nasıl sağlayacağı da hala merak konusu. Bekarların devlet ve toplum nazarındaki dezavantajlı konumları, kanaatimce kendileri üzerine daha fazla kafa yorulmayı hak ediyor. Ve hatta evlilik kurumunu iyileştirmeye harcadığımız enerjiyi sağlıklı evlilikleri gerçekleştirecek bekar bireylerin mental sağlık durumunu koruma altına alarak da sağlayabileceğimiz projeler büyük ihtiyaçlardan. Sorunların üzerine gitmektense sorunlara tedbir alacak çalışmaları arttırmak pek adetimiz olmasa da denemeye değer bir öneri olarak bu yazının sonunda yer alabilir.
Munise Yücesoy
Kaynaklar
Reporter, G. S. (2021, July 13). Iran unveils state-approved Islamic dating app to boost marriage. The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2021/jul/13/iran-unveils-state-approved-islamic-dating-app-hamdam-companion
Tunç Yaşar, F. (2020). İkinci meşrutiyet döneminde bir çöpçatanlık ajansı: Teshil-İ İzdivaç ve Teşkil-İ Aile İdarehanesi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (49), 419-436. https://doi.org/10.21563/sutad.857527
Wollburg, C. (2016). The history of matchmaking and the function of ıntermediaries in the marriage market. Semantic Scholar.
