Yönetmenliğini Glenn Ficarra ve John Requa’nın yapmış olduğu 2015 yapımı Focus filmi, usta bir dolandırıcı olan Nicky’nin (Will Smith), Jess (Margot Robbie) adında genç ve çekici bir dolandırıcı ile yollarının kesişmesini ve tecrübeli dolandırıcı Nicky’nin Jess’i takımına alarak ona işin inceliklerini öğretmesini konu alır. Kısa sürede başarılı olmalarına rağmen ikili arasındaki ilişkinin romantik boyut kazanması işleri zorlaştıracağından Nicky Jess ile yollarını ayırır. Üç yıl sonra, her ikisi de başka işler üzerindeyken ikilinin yolları bir kere daha kesişir ve olaylar karışır. Ancak biz derginin bu ayki dosya konusu olan manipülasyon kavramı üzerinden inceleyeceğimiz filmin, bu konu ile ilgili iki önemli sahnesini ele alacağız.

Fransızca kökenli manipülasyon kelimesi Türk Dil Kurumu’nun Güncel Türkçe Sözlük ’ünde yönlendirme ve de seçme, ekleme ve çıkarma yoluyla bilgileri değiştirme olarak tanımlanmaktadır.1 Manipülasyon genellikle reklamcılık, pazarlama ve siyaset gibi alanlarda kullanılan bir yöntem olsa da günlük hayatta, kişisel tercihleri yönlendirmede ve insan ilişkilerinde sıklıkla kullanılmaktadır. Farklı yöntemlerle gerçekleşmesi mümkün olan manipüle etme/edilme durumu, bir anlamda gücü elinde bulunduran ya da durum özelinde avantajlı konumda olan tarafın karşısındakinin düşünce, kanaat ve eylemleri üzerinde hakimiyet kurması sonucu gerçekleşir. Genellikle duygusal yöntemlerle yapılan manipülasyon; kimi zaman provokasyon, kimi zaman aşağılama, kimi zaman ego destekleyici, kimi zaman beyin yıkama, kimi zaman da zaaflardan yararlanma olarak gerçekleştirilir.

Film üzerinden işlenecek olan Manipülasyon konusunun ilk örneği; filmin yaklaşık otuzuncu dakikasında ikilinin futbol maçı izlemek için gittiği tribünde, seyirciler üzerine bahis oynamaya başlamasının üzerine yaşanır. Arka sıralarda oturan ve ikili arasındaki bahislere kulak kabartmakla kalmayıp bahislerine katılan Liyuan (BD Wong) ile Nicky arasında bahis miktarı gittikçe artan bir mücadele başlar. Nicky kaybettikçe hırslanarak, Liyuan kazandıkça zevk alarak tekrar tekrar bahse girerler. Yaptıkları büyük dolandırıcılıktan kazanmış oldukları bütün parayla bir bahse giren Nicky, Liyuan’ın bütün futbol oyuncuları arasından bir tanesinin numarasını seçmesini ve de Jess’in onun seçtiği bu oyuncuyu tahmin etmesini teklif eder. Bu büyük bir kumardır. Liyuan dürbünle oyuncular arasından bir numara ve oyuncuyu seçer. Jess de ardından Liyuan’ın seçmiş olduğu bu oyuncuyu tahmin etmeye çalışır. Ancak Jess nasıl yapacağını bilmediği şekilde dürbünle sahaya bakarken oyuncular arasında dolandırıcı takımlarından bir arkadaşlarının forma giyinmiş olarak oyuncular arasında yer aldığını fark eder, bir dolandırıcılık söz konusu olduğunu anlar, numarayı söyler ve Liyuan tahmini karşısında çok şaşırır ve çok etkilenir. Nicky girmiş olduğu bahsi kazanmış, parasını ikiye katlamıştır.

Peki bu nasıl gerçekleşmiştir?

Her şeyden habersiz Jess çok şaşırmış bir halde Nicky’e bunun nasıl yaptığını sorar ve Nicky kurguladığı yöntemi ve süreci anlatır. Liyuan’ın efsanevi bir kumarbaz olduğunu ve her şeyine bahse girdiğini ve ne olursa her zaman büyük bahislerin döndüğünü bu nedenle de mükemmel bir kurban olduğunu söyleyen Nicky, Jess’in “kimi seçeceğini nereden biliyordun peki?” sorusuna cevaben: Bilinçaltının bu kararı verebilmesi için tüm seyahati boyunca “55” rakamı üzerinden iyi gizlenmiş ve fakat göze çarpan bir mesaj bombardımanına maruz bırakıldığını flashback yönetimi ile tek tek anlatır. Gün boyunca kendi istedikleri sayıyı seçmeleri için bilinçaltına çeşitli mesajlar iletmişlerdir. Bindiği asansörden, lobiye, kapı görevlisinin yakasındaki broştan, stadyuma giderken geçtiği yola kadar bir sürü uyarıcı yerleştirerek fark etmeksizin Liyuan’ı etki altında bırakmışlardır. Formayı giyen takım arkadaşları da kamyon üstündeki reklamda ve trafikte kavga ederken gördüğü fakat anlamlandıramayacağı ipuçlarıdır. Gün boyu dinlediği ve de Nicky ile bahis oynarken arka fonda çalan şarkıda da seçeceği oyuncu numarası bilinçdışı olarak empoze edilmektedir. Yani Liyuan’ın baktığı, dinlediği, geçtiği her yer telkinlerle doludur. Bu nedenle dürbünü alıp sahaya baktığında 55 numaralı oyuncu, ona tanıdık gelecek ve de aklının içindeki bir ses ona işte bu diyecekti. O bunu bir sezgi olarak düşünecek ve o sayıyı seçecekti.

Manipüle etmek istediği adamı gün boyu kendisinin seçmesini istediği numaraya yönlendiren usta dolandırıcı amacına ulaşmıştır. Kurban ise kendisine kurulan kumpasta, istenilen numarayı seçmesi için farkında dahi olmadan bütün gün bilinçdışı bir şekilde aynı sayıya yönlendirildiğinin farkında dahi değildir. Yüzde yüz garantili olmasa da yüksek oranda başarıya ulaşan bu tekniğe aslında hepimiz günlük hayatlarımızda maruz kalmıyor muyuz? Sosyal medya karşısında neredeyse savunmasız kullanıcılar olarak, Nicky karşısındaki Liyuan konumunda yer aldığımız söylenebilir. Medya bizlere tüketmemizi, dinlememizi, okumamızı, düşünmemizi istediği her şeyi reklamlar vasıtasıyla bilinçaltımıza sunmaktadır. Kişi günlük hayatta kendi seçimlerini yaptığını düşünse de günün sonunda medya tarafından gün boyu bilinçaltına işlenenlerle filmde denildiği gibi “unconsciously” yani bilinçsizce aslında kendine sunulanları tercih eder. Sonuç olarak, manipülasyonun sözlük anlamındaki yönlendirme gerçekleşmiş olur.

Manipülasyonun farklı yöntemlerle yapıldığından yukarıda bahsedilmişti, filmde değineceğimiz ikinci sahne de kişisel ilişkilerde karşılaşılan bir manipülasyon yöntemidir. Üç yıl sonra karşılaştıklarında, Nicky araba yarışlarında araçlar için program tasarlayan biri için çalışmaktadır. Rakiplere yanlış program satıp onların yenilmesi için uğraşacaktır. Ancak çalıştığı adamın Jess ile birlikte olduğunu öğrenince olaylar beklenmedik şekilde yön alır ve hem Jess’i tekrar elde etmek hem de daha fazla para kazanmak ve işverenini her alanda alt etmek için programın aslını ele geçirip farklı rakiplere satmak ister. Programın aslını ele geçirmek için ise tabi ki Jess’i kullanacaktır.

Kaçmaya çalışırken çalıştığı adama yakalanan Nicky programı çalmak için Jess’i kullandığını itiraf eder ve insanların sana güvenmesini sağlamanın bir bilim olduğunu söyleyerek bunu nasıl başardığını anlatır. Özellikle kadınların duygularının onlarla bağlantıya geçmenin yolu olduğunu ve duygularını yoğun yaşadıklarını söyler -ki bu da onları manipüle edilmeye daha açık hale getirir-. Bir geçmişe sahip olmanın, tanıdık bir dostun devreye girmesinin onunla bağlantıya geçmeyi ve de duygularını açmasını sağladığından bahseder. Etkisiz hale gelen kurban yine “unconsciously” olarak mimik ve jestlerini kullanmaya başlar ki bu da karşısındaki ile senkronize olduğu anlamına gelir. Sosyologlar tarafından buna “Gauchais Reaction” ismi verildiğini belirtir. Karşındaki insanın sözlü olmayan eylemlerini yani jest ve mimiklerini taklit etmek şeklinde özetleyebileceğimiz Gauchais Tepkisi, kasıtlı değil bilinçsizcedir. Sağlanan bu senkronizasyona ek olarak ufak bir jest, küçük bir hediye karşıdaki ile yakınlaşmayı arttırır; ki bu da hem hedefe yönlendirmeyi hem de amaca ulaşılmayı sağlar. Bu sahne, birinci örnekteki yönlendirme tekniğinden farklı olarak kişisel ilişkileri, duyguları ve zaafları kullanarak manipüle etmenin bir örneğidir.

Bireysel ilişkilerde kişinin karşısındakine duyduğu yakınlık, sevgi, içinde bulunduğu ruh hali, zayıf noktaları kendisini manipülasyona daha açık hale getirir. Bu durumda kişinin durumları tarafsız ve adil bir değerlendirme yapmasını zorlaştırır ve yönlendirilmeye daha açık hale getirir. Bahsi geçen ilk örnek reklamcılık ve pazarlama gibi büyük endüstriyel alanlarda kullanılırken; bu ikinci örnekse, bireysel ilişkilere dayalı bir yöntemdir. Sonuç olarak, kişilerin farklı alanlarda ve ilişki türlerinde manipüle edilmeye açık halde oldukları anlaşılmaktadır. Bu manipülatif etkenleri fark etmek ise her zaman kolay değildir. İçinde bulunan şartlara bağlı olarak değişiklik gösterecektir.

Bir dolandırıcının duygusal ilişkisini temel alarak farklı hile tekniklerini ve manipülasyon yöntemlerini izleme fırsatını sunan Focus seyirciye keyifli birkaç saat sunmaktadır.

Esra Büyükdeniz

__________________